Fabryka demonów. „Zmierzch bogów” w Teatrze Wybrzeże
Katarzyna Wysocka

Noc padła na las, las w mroku spał,
Ktoś nocą lasem na koniu gnał.
Tętniło echo wśród olch i brzóz,
Gdy ojciec syna do domu wiózł.

- Cóż tobie, synku, że w las patrzysz tak?
Tam ojcze, on, król olch, daje znak,
Ma płaszcz, koronę i biały tren.
- To mgła, mój synku, albo sen…

Trzy dni przed 70. rocznicą wybuchu II Wojny Światowej Teatr Wybrzeże wystawił „Zmierzch bogów” na podstawie filmowego scenariusza Nicola Badalucco, Enrico Medioli i Luchino Viscontiego w reżyserii Grzegorza Wiśniewskiego. Spektakl otwierający nowy sezon gdańskiej sceny był oczekiwany z ogromnym zainteresowaniem. Powodów było wiele: głośne nazwiska w obsadzie (Dałkowska, Kowalski, Bonaszewski), pierwowzór filmowy i Gdańsk, miasto, w którym zawsze dyskurs o problemie niemieckim nabiera szczególnej symboliki. Dodatkowe sensy budowała data premiery – tuż przed rocznicami 31 sierpnia 1980 i 1 września 1939, oczekiwanie na spektakularne spotkanie na szczycie i demontaż polskich stoczni, które zdemontowały komunizm w Europie.

Żaden z tropów gdańskich nie został podjęty, a przedstawienie nie było próbą polemizowania z obrazem z 1969 roku, ani jego powieleniem, lecz w okrojonej wersji tekstowej koncentrowało się na jednym aspekcie według reżysera – kwestii walki o władzę w rodzinie Essenbecków. Grzegorz Wiśniewski wyraźnie zaznaczył w wywiadzie, że nie chciał pokazywać przekroczeń związanych z ludzką naturą, ani skupiać się na historycznym wymiarze przedstawianych wydarzeń, zamierzał zaś nadać sztuce charakter uniwersalny poprzez mroczne dzieje pewnej rodziny, której zamarzył się „rząd dusz”.

Ucho Gdynia Gazeta Świętojańska

”Zmierzch bogów” : wywiad z reżyserem Grzegorzem Wiśniewskim ½. Jeśli masz kłopoty z „odpaleniem” filmu, wejdź tutaj

Zobacz:część drugą wywiadu z G.Wiśniewskim

Ponadczasowy charakter miały wzmacniać m.in. fragmenty z „Makbeta” Szekspira, „Króla Olch” Goethego, „Biesów” Dostojewskiego oraz muzyka m. in. Johanna Sebastiana Bacha.

Pójdź chłopcze w las, w ten głuchy las!
Wesoło będzie płynąć czas.
Przedziwne czary roztoczę w krąg,
Złotolitą chustkę dam ci do rąk.

- Czy słyszysz, mój ojcze, ten głos w gęstwinie drzew?
To król mnie wabi, to jego śpiew.
- To wiatr, mój synku, to wiatru głos,
Szeleści olcha i szumi wrzos.

Początek przedstawienia zapowiadał widowisko niebywałego formatu jak na trójmiejskie możliwości oraz powiązania z Viscontim. Herbert Thallmann, Friederich Bruckmann i Aschenbach wypowiadają kwestie Szekspirowskich wiedźm, na tle przejeżdżających trzech esesmanów, prorokują wydarzenia, dziewczynka w damskich butach na obcasach zmierza wabiona głosem piosenki w nieznaną otchłań, przejeżdżający po torach na wózku esesmani wywołują niepokój. Uboga, surowa dekoracja, składająca się z dwóch chwiejnie ustawionych ścian, między którymi położone zostały tory, potęgowała wrażenie wyjątkowości artystycznej. Pojawiające się kolejno postaci nabierały charakterystycznych rysów, znajdując swoje miejsce zarówno przy ustawionym stole (Friederich najdalej od seniora, jako że nie był spokrewniony), jak również pozycjonując się względem wydarzeń i osób. Pierwszy akt trzeba potraktować jako preludium do sagi Essenbecków, gdzie demony powoli nabierają kształtów. Martin nie kryje swoich skłonności pedofilskich, okraszonych wulgarnością niemieckiego kabaretu. Konstantin von Essenbeck ujawnia pogardę dla własnego syna i nienawiść względem lewicowego Herberta. Sophie von Essenbeck czerpie przyjemność z obnażania kochankowi swych makabrycznych pomysłów przejęcia władzy w rodzinie. Friederich rozsmakowuje się w obrazach zapowiedzianej krwi swych ofiar. Demony mają swoje twarze.

Gdy wejdziesz, chłopcze w ten głuchy las,
Ujrzysz me córki przy blasku gwiazd.
Moje córki nucąc pląsają na mchu,
A każda z mych córek piękniejsza od snu.

- Czy widzisz, mój ojcze, tam tańczą wśród drzew
Srebrne królewny, czy słyszysz ich śpiew?
- O, synku mój, to księżyc tak lśni,
To księżyc tańczy wśród czarnych pni.

Ucho Gdynia Gazeta Świętojańska

Specjalistom spektakl podobał się. Mówią: Jan Ciechowicz i Maciej Korwin Jeśli masz kłopoty z „odpaleniem” filmu, wejdź tutaj

Niestety, akt drugi został potraktowany przez reżysera zbyt skrótowo , tracąc przede wszystkim w warstwie znaczeniowej. Zabrakło konsekwencji budowania napięcia scenicznego, historii poszczególnych postaci, a nawet zwykłego wyjaśnienia pominiętych scen (nie wiemy, w jakich okolicznościach ginie Konstantin, nie dowiadujemy się o Nocy Długich Noży ani o romansie Martina z kobietą). Dopisana scena z przesłuchania Elizabeth zasługuje na uwagę przez swoją klatkową powtarzalność, lecz kłóci się z przyjętą reżyserską wizją. Symboliczna cykliczność podczas przesłuchania nasuwa skojarzenia morderczych przesłuchań przez gestapo niewinnych ludzi, których systemowo łamano i uśmiercano w majestacie faszystowskiego prawa. Martin u Viscontiego „nabiera” powoli demonizmu, będąc początkowo marionetką w rękach Aschenbacha, później żywi się własnymi lękami i żądzami, ubranymi w mundur esesmana; Martin u Wiśniewskiego chodzi w cywilnym ubraniu, nie widać dokładnie zależności między nim i Aschenbachem, jest konsekwentny, lecz nie szatański.

Ucho Gdynia Gazeta Świętojańska

Fragment 16-minutowej sceny „Nocy długich noży”, w której ginie Konstantin a udział w masakrze biorą Aschenbach i Bruckmann. Jeśli masz kłopoty z „odpaleniem” filmu, wejdź tutaj

Visconti opowiedział historię Essenbecków na tle konfliktu grup SA i SS w latach trzydziestych XX wieku, gdy Hitler dochodził do władzy, pokazał arystokratycznych sprzymierzeńców faszyzmu, chcących czerpać zyski z przemysłu zbrojeniowego; ukazał pełną demonizmu Sophie, która sterowała i niszczyła ludzi, rękoma jednych mordując drugich; pokazał jak marne jest życie ludzkie w obliczu totalitaryzmu; udowadniał, że jeden demon żywi się krwią innego. Wiśniewski nie podjął się zadania tak wielkiego. Rodzinny stół ginących członków rodu nie ocieka krwią, tylko pokazuje konflikt pokoleniowy ( Joachim senior musi umrzeć, bo nie umie dostosować się do realiów), konflikt interesów i poglądów.

Nie chodzi o zwykłe porównania do dzieła z 1969 roku. Akt twórczy wymaga dystansu do tekstu źródłowego, rodzi dylematy parafraz, adaptacji czy dokładnych przeniesień. Wiśniewski pokazał kilka wybitnych scen, natomiast zabrakło odwagi w materii uniwersalizacji przekazu. Zabrakło zatrzymania nad postaciami „dobierającymi się” do władzy. Kolejność obejmowania „tronu” po zamordowanym seniorze jest czytelna, ale nie uwypuklono łapczywości terminalnych dominatorów, nie wyróżniono jednego dyktatora (jak Aschenbach u Viscontiego, pozostałym, jak Konstantin, Sophie czy Martin wydaje się, że władają ), nie pokazano różnych skutków sięgania po władzę (jak np. szaleństwo Sophie) co skoncentrowałoby symbolikę przekazu.

Pójdź do mnie, mój chłopcze, w głęboki las!
Ach, strzeż się, bo wołam już ostatni raz!
- Czy widzisz, mój ojcze, król zbliża się tu,
Już w oczach mi ciemno i brak mi tchu. -

Więc ojciec syna w ramionach swych skrył
I konia ostrogą popędził co sił.
Nie wiedział, że syn skonał mu już
W tym głuchym lesie wśród olch i brzóz.

Goethe, Król Olch. Przekład swobodny Wisławy Szymborskiej

Widać w „Zmierzchu bogów” wg Wiśniewskiego grę zespołową, która jednak traci energię w zetknięciu z nierównym tempem scen. Wyróżnić należy Mariusza Bonaszewskiego w roli Friedericha Bruckmana, za pokazanie uwikłań i zależności układów z kochanką, ambicji arystokratycznych w zetknięciu z mitem jedności rodu Essenbecków. Ewa Dałkowska nie zmierzyła się z rolą, choć miała tak wiele do wygrania. Marta Jankowska dostała szansę pokazania postaci Elizabeth podczas przesłuchania, grała przejmująco i wymownie. Piotr Domalewski pokazał „swojego” Martina, do końca zakompleksionego, młodzieńczo miękkiego w tak przeobrażeniowej roli. Największe wrażenie wywołał monologiem-spowiedzią, nawiązującą do „Biesów”: obnażony i dramatycznie pozbawiony człowieczeństwa. Spektakl może i powinien się podobać, lecz nie wywołuje teatralnego entuzjazmu.

Kolejne pokazy spektaklu odbędą się 1, 2, 3, 4, 5 i 6 września.

Ucho Gdynia Gazeta Świętojańska

”Zmierzch bogów” - prapremiera w Teatrze Wybrzeże: ukłony Jeśli masz kłopoty z „odpaleniem” filmu, wejdź tutaj

Teatr Wybrzeże, Luchino Visconti, Enrico Medioli, Nicola Badalucco, Zmierzch bogów
Przekład: Halina Kralowa
Adaptacja: Grzegorz Wiśniewski, Jakub Roszkowski
Reżyseria: Grzegorz Wiśniewski
Współpraca dramaturgiczna: Jakub Roszkowski
Scenografia: Barbara Hanicka
Muzyka: Wojciech Blecharz
Światło: Wojciech Puś
Występują: Piotr Domalewski jako Martin von Essenbeck, Grzegorz Falkowski jako Aschenbach, Marta Jankowska jako Elizabeth Thallmann , Michał Kowalski jako Oficer I, Krzysztof Matuszewski jako Konstantin von Essenbeck, Cezary Rybiński jako Herbert Thallmann , Maciej Szemiel jako Oficer II, Jarosław Tyrański jako Oficer III, Ewa Dałkowska jako Sophie von Essenbeck (aktorka Nowego Teatru), Mariusz Bonaszewski jako Friederich Bruckmann (aktor Teatru Narodowego), Władysław Kowalski jako Joachim von Essenbeck (gościnnie) oraz Edyta Czerniewicz jako Guwernantka i Antoniusz Dietzius i Miłosz Gałaj jako Gunther von Essenbeck. Czas trwania : ok. 135 min. z przerwą. Prapremiera polska 29 sierpnia 2009 roku

Więcej o teatrze w na stronie www.pomorzekultury.pl