Przypadki Dada von Bzdülöw
Mike Urbaniak*
Jeden z najważniejszych, a może i najważniejszy polski teatr tańca skończył w tym roku 20 lat. Jego droga była kręta i fascynująca, a artystyczny bilans imponuje. Ale nie o bilanse tu chodzi, tylko o plany na przyszłość. Bo Dada nieustannie idzie do przodu.
To wręcz niewiarygodne. 20 lat? A jednak. Rzecz w Polsce niespotykana, żeby jakaś niezależna grupa artystyczna nie tylko tak długo przetrwała, lecz także była niezmiennie w świetnej formie. Ostrożnie szafując określeniami, można bez ryzyka stwierdzić, że Dada von Bzdülöw to legenda, landmark polskiego teatru tańca i – to będzie najtrafniejsze ze względu na lokalizację określenie – latarniamorska. Wielu okrętom pokazała drogę. Dada to wiele szczęścia. Właściwe osoby we właściwym miejscu i czasie. Mnóstwo ciężkiej pracy, świadome wybory oraz rozliczne przypadki. Podobno wszystko, co wydarzyło się przez ostatnie dwie dekady, było dziełem przypadku. Ale czy naprawdę ktoś w to uwierzy?
Całował biskupi pierścień
To przez przypadek Leszek Bzdyl trafił do Lotnicznych Zakładów Naukowych we Wrocławiu (brzmi poważnie, ale było to po prostu technikum). Zawsze czuł się humanistą, dosłownie połykał książki historyczne, ale rodzice chcieli, żeby miał konkretny zawód. Wybrał więc kierunek o najbardziej fikuśnej nazwie i uczył się, by zostać technikiem i mechanikiem osprzętu i urządzeń pokładowych. W trakcie nauki trwała także jego nieustanna fascynacja religią. Leszek był najpierw ministrantem, potem lektorem, całował biskupi pierścień i poważnie rozważał wstąpienie do seminarium duchownego. – Ceremonie kościelne były moim ówczesnym teatrem – wspomina dzisiaj. – Ale podczas jednej z mszy diabeł mi podszepnął: “Co za marny teatr!”. Czar Kościoła prysł. Straciłem łaskę.
Perspektywę stanu duchownego szybko zastąpiła równie posępna perspektywa pójścia w kamasze. Trzeba się było ratować studiami. Leszek rozważał filozofię, polonistykę i historię. Padło na tę ostatnią, bo przecież już kiedyś ślęczał nad książkami historycznymi. Rozpoczął studia na Uniwersytecie Wrocławskim i – mimo rozlicznych pokus – je skończył. Jego kolegą z roku był Grzegorz Schetyna, od lat gruba ryba Platformy Obywatelskiej.
Balet to nie bułka z masłem
Katarzyna Chmielewska jest z serca i duszy gdańszczanką. Z Gdańska pochodzi jej cała rodzina, ale przypadek sprawił, że jej rodzice wyprowadzili się najpierw do Szczecina, gdzie Kasia się urodziła, a potem przenieśli się do Gryfina. Artystycznie uzdolniony ojciec – malarz i poeta – bardzo wcześnie zauważył talent córki, więc wysłał ją do Szkoły Baletowej w Gdańsku. – To było szybkie i radykalne odcięcie pępowiny – opowiada Kasia. – Początek był trudny, bo miałam dziewięć lat i mieszkałam w internacie. Najgorsze były weekendy, kiedy większość dzieci jechała do domu, a ja nie. Wtedy czym prędzej uciekałam do dziadków w Gdańsku.
Szkoła baletowa to, jak powszechnie wiadomo, nie jest bułka z masłem. Panuje w niej określony rygor i sztywne zasady, ale jakoś poszło. Kasia przetrwała trudne chwile i tuż przed maturą poszła z koleżanką (także tancerką) do Opery Bałtyckiej. Tam pracował Wojciech Misiuro – tancerz, choreograf, reżyser i mim, który pod koniec lat 80. założył na Pomorzu Teatr Ekspresji.
- Weszliśmy do opery, a tam na dużej scenie zajęcia z ekspresji ruchu prowadził Leszek. Wyglądał jak dzikus, miał długie włosy, wspaniale się ruszał. Szybko dostałam rumieńców. Potem poszliśmy do SPATiF- u w Sopocie i tak się zaczęło – śmieje się Kasia. Ich związek, zupełnie prywatny, trwał osiem lat. Zawodowy trwa 20, do dzisiaj.
Bzdyl przybywa do Trójmiasta
Jeszcze na studiach, oczywiście przez przypadek, Leszek Bzdyl zdaje egzaminy do Wrocławskiego Teatru Pantomimy prowadzonego przez legendarnego Henryka Tomaszewskiego. – Kolega mim tam zdawał i mówi: “Chodź, spróbujesz”. Ja, że mnie to nie interesuje, a on na to, że przynajmniej poznam mistrza. Poznałem, zdałem i zostałem.
Tomaszewski się zgodził, by Leszek, będąc w jego teatrze, kontynuował studia historyczne, co było nie bez znaczenia, bo rozwój intelektualny był dla niego zawsze tak samo ważny jak fizyczny. W międzyczasie Bzdyl zdał też egzaminy do PWST we Wrocławiu, ale nie rozpoczął studiów. Panująca na uczelni atmosfera go odstręczała.
- I tak to trwało przez trzy lata. Najpierw zajęcia na uczelni, potem teatr: taniec, śpiew, ruch. Bardzo dużo pracy. Czułem jednak, i Tomaszewski też, że nie jestem oddany do końca, że cały czas chcę coś po swojemu. Zwolnił mnie więc bardzo ładnie i puścił w świat, bym robił swoje.
Bzdyl gra trochę na ulicy i – a jakże! – przypadkiem spotyka Wojciecha Misiurę, który był akurat we Wrocławiu i zaproponował mu, żeby przyjechał do Gdańska i dołączył jako aktor i nauczyciel do jego Teatru Ekspresji. Tak się stało. Bzdyl przybywa do Trójmiasta.
Dada to wolność
W Teatrze Ekspresji spędził dwa łata. O rok za długo. Znów czuł, że ogranicza go etat, instytucja, regulamin. Zaczynał myśleć, że może najlepszym rozwiązaniem jest uczenie.
I przypadkowo spotkał Elwirę Rewińską, działaczkę kulturalną, pasjonatkę filmu, która prowadziła zajęcia w Pałacu Młodzieży w Gdańsku. Rewińska zaproponowała Bzdylowi, by poprowadził zajęcia dla dzieciaków. Zgodził się od razu, choć nie miał bladego pojęcia, jak z młodzieżą pracować. Właśnie wtedy do Pałacu Młodzieży przyszła 13-letnia wówczas Anna Steller, dzisiaj znakomita tancerka i choreografka, która współreżyserowała najnowszy, jubileuszowy spektakl Dada “Zagraj to, czyli 17 tańców o czymś”, w którym także występuje, obok Katarzyny Chmielewskiej i Leszka Bzdyla.
- Poszłam do Pałacu Młodzieży jako uduchowiona nastolatka, która chłopakami jeszcze za bardzo się nie interesowała, w szkole nie miała z kim gadać, w domu nie chciała siedzieć. Powiedziano mi na portierni, żebym się zapisała na kółko teatralne, które prowadzi “fajny pan z długimi włosami”. Weszłam do sali i zostałam. To był naprawdę wspaniały okres, który zaważył na moim życiu – opowiada Steller.
Z czasem uruchomiono kolejną grupę dla 18-19-latków, która po kilku latach połączyła się z młodszymi, a w zasadzie już starszymi przecież tancerzami i tak się wykrystalizowała grupa Teatru Dada von Bzdülöw. Grupa, należy dodać, do której nieustannie przychodzili i z której odchodzili tancerze. Takie było od początku założenie. Nic na siłę.
- To jedna z najważniejszych cech Dada – mówi Joanna Szymajda, wicedyrektorka Instytutu Muzyki i Tańca. – To oni wprowadzili otwarty model współpracy kolektywnej. Nigdy nie byli zamkniętą grupą, która obraża się na osoby decydujące się odejść. Każdy musi przecież kroczyć własną ścieżką rozwoju i oni to rozumieli. Dzięki temu z Dada wyszło wielu samodzielnych dzisiaj choreografów, jak choćby Rafał Dziemidok, Radek Hewelt czy Filip Szatarski. Oczywiście liderami byli zawsze Kasia Chmielewska i Leszek Bzdyl, ale nie na zasadzie guru, tylko jako zapraszający do wspólnych poszukiwań. Dada to przestrzeń absolutnej wolności.
Ruch ciała i głowy
Jednym z pierwszych widzów oglądających debiutancki spektakl Dada był Maciej Nowak, dziś dyrektor Instytutu Teatralnego w Warszawie. – To, co wówczas zobaczyłem, było niezwykłe. A wynikało z tego, że Leszek jest nie tylko wybitnym tancerzem i choreografem, lecz także intelektualistą, który zawsze mnóstwo czytał. Zobaczyłem na scenie napięcie między elementami intelektualnymi i cielesnymi. Teatr Dada von Bzdülöw nieustannie czerpał z tekstów wielkiej europejskiej literatury i to ich od początku wyróżniało.
Potwierdza to Joanna Szymajda: – Spektakle Dada to zawsze było dużo literatury. Ale na “dada styl” – bo myślę, że taki istnieje – składają się także wyjście od pantomimy podyktowane życiorysem Leszka oraz współpraca na żywo z muzykami, którzy nie są tylko służebnym tłem, lecz pełnoprawnymi performerami, bo w Dada wszyscy są włączani w proces twórczy. Nie można też zapomnieć o charakterystycznej dla nich improwizacji i czymś, co nazwałabym po prostu teatralizacją.
- Pierwsze moje skojarzenie z Dada to oczywiście literatura- błyskawicznie odpowiada Izabela Szymańska, pisząca o teatrze i tańcu dziennikarka “Gazety Wyborczej”. Bardzo często odwołują się do niej w spektaklach. “Kilka błyskotliwych spostrzeżeń…” to inspiracje Witoldem Gombrowiczem, “Faktor T” – Stefanem Themersonem, “Czerwona trawa” – twórczością Borisa Viana. Nawet kiedy wystawiali “Le Sacre”, czyli przełomowe dla XX wieku “Święto wiosny”, nie skupiali się na muzyce Strawińskiego ani choreografii Niżyńskiego, tylko na korespondencji między kompozytorem a autorem libretta i oprawy plastycznej Mikołajem Roerichem, w której artyści opisywali pierwotną wersję baletu. Oczywiście w spektaklach Dada nie zobaczymy ruchowej interpretacji fabuły, przygód bohaterów książek, lecz raczej idee z lektur, które najmocniej wpłynęły na członków zespołu.
Nie jesteśmy offem
- Naszą działalność można podzielić na pierwsze trzy lata wzajemnej edukacji – mówi Leszek Bzdyl. – Potem kolejne trzy lata wchodzenia na rynek zawodowców, branie udziału w rozlicznych festiwalach. W 1999 r. nadszedł kryzys formuły teatru – parę osób odeszło, parę trzeba było kopnąć, żeby same poszły dalej. I w roku 2000 ruszyliśmy w zmienionej formule. Wtedy zniknęła edukacja zespołowa, a zaczął się czysty teatr robiony w najrozmaitszych konfiguracjach.
Koniec lat 90. to czas, kiedy Katarzyna Chmielewska wyjeżdża do słynnej szkoły P.A.R.T.S. (The Performing Arts Research and Training Studios) w Brukseli, gdzie ma styczność z wybitnymi choreografami, nowymi stylami i technikami tanecznymi. Swoją wiedzę i doświadczenie przywiozła do Polski, co nie pozostało bez wpływu na teatr.
W połowie lat 90. Dada przytula się po raz pierwszy do teatru instytucjonalnego. Trochę przypadkiem współpracę zaproponowała grupie Julia Wernio, która kierowała Teatrem Miejskim w Gdyni. Okazało się, że w Trójmieście jest wielkie zainteresowanie teatrem tańca. Grali tam spektakle przy pełnej widowni.
Anna Steller: – To było bardzo ciekawe, bo dla wielu ludzi byliśmy offową grupą, która występuje na zupełnie nieoffowej scenie. Leszek Bzydl dodaje: – A ja zawsze powtarzałem, że nie jesteśmy żadnym offem, tylko grupą zawodową. Wierzyłem od początku w profesjonalne granie, dobrze zbudowany repertuar. Każdego roku produkowaliśmy dwa – trzy spektakle. Naprawdę ciężko pracowaliśmy. Nie byliśmy komuną, która po zagranym spektaklu siedzi razem i pali kadzidełka.
Potem rozpoczęła się intensywna współpraca Leszka Bzdyla z Piotrem Cieplakiem. Trochę przez przypadek. Cieplak zobaczył na Łódzkich Spotkaniach Teatralnych spektakl Dada “Człowiek, który kłamał, na przykład Heiner Müller” i się nim zachwycił. Był krótki rozdział Gdańskiego Teatru Tańca założonego wspólnie z Melissą Monteros i Wojciechem Mochniejem. Potem powstanie Bałtyckiego Uniwersytetu Tańca, a następnie Trójmiejskiej Korporacji Tańca (jeden i drugi twór to były po prostu festiwale). Był ferment i dużo się działo. Tak na Pomorzu rozkwitł teatr tańca.
Leszek kopie w drzwi
Bzdyl: – To był jakiś szalony czas. Po komunistycznej zamrażarce musieliśmy sami wszystko nadrabiać. Byliśmy spóźnieni wobec świata. Ale to dało nam wolność, bo nie mieliśmy nad sobą żadnej czapy, nie byliśmy uwikłani w taneczny świat i mogliśmy robić, co nam się podoba. Byliśmy pionierami, do wszystkiego dochodziliśmy sami. I nie technika była dla nas istotą sprawy, ale budowanie szczerego dialogu z widzem.
Dzisiaj Dada, po krótkim romansie z Teatrem Nowym w Łodzi za dyrekcji Zbigniewa Brzozy (chwilowa zdrada Pomorza), działa przy Teatrze Wybrzeże w Gdańsku. To teatralny dom grupy. Ale pozostaje ona wciąż niezależnym przedsięwzięciem, któremu ton nadają Leszek i Kasia.
Katarzyna Chmielewska: – Trochę razem przeszliśmy, nie da się ukryć. Były awantury, raz nawet Leszek zwichnął nogę, kiedy kopnął w drzwi, ale szybko wracaliśmy do równowagi. Okazało się jednak, że tyle czasu poświęcaliśmy teatrowi, że zaniedbaliśmy nasz związek. Teatr był dla nas zawsze najważniejszy.
Na pytanie, co Dada wniosła do polskiego teatru tańca, Kasia szybko odpowiada: – Myślę, że nasza konsekwencja pomogła wielu artystom, którzy zobaczyli, że można. Wszyscy narzekają nieustannie, że jest ciężko, a nam się jednak udało. A artystycznie? Połączyliśmy z sukcesem taniec i teatr. Ja ciągnęłam zawsze w stronę tańca, Leszek w stronę teatru i tak wykuwała się tożsamość Dada.
A skąd ta dziwaczna nazwa? Leszek: – Musiała być absurdalna. Kiedy mnie ktoś o nią pyta, zawsze wymyślam inną historię albo wymyśla ją życie. Kiedyś na festiwalu w Bytomiu ogarniam coś na scenie i mówię do panów technicznych: to dajmy tu, światło będzie tak. Nagle jeden z nich podchodzi do mnie i mówi: – Niech pan tu nic nie ustawia, szkoda fatygi. Zaraz ma tu przyjść ten Niemiec i to wszystko panu pozmienia. – Jaki Niemiec? – pytam zdziwiony Na co on: – No ten, von Bzdülöw.
Mike Urbaniak
Mike Urbaniak jest popularnym blogerem, którego teksty są publikowane na najbardziej prestiżowych stronach poświęconych teatrowi. Ten tekst, zamieszczony został pierwotnie na blogu Pan od kultury, potem m.in. na stronie www.e-teatr.pl i w „Przekroju” z 5 sierpnia 2013. Link do tekstu:
http://panodkultury.wordpress.com/2013/08/08/przypadki-dada-von-bzdulow-2/
